Η πηγάδα – 7. Αναζητώντας την αλήθεια

Καλαμάτα, 1944: αναμνηστική φωτογραφία έξω από το θέατρο “Ρεξ”. Από αριστερά: ο βρεττανός ταγματάρχης Λάυλ Ουίλκις, ο διαβόητος ελληνοπολιτειακός λοχαγός Τζον Φατσέας, ο Άρης Βελουχιώτης, ο βρεττανός λογαχός Ντόναλντ “Καμπούρης” Γκίμπσον και ο καπετάνιος τους ΕΛΑΣ Γιάννης “Ωρίων” Μιχαλόπουλος.

Όταν αποφάσιζα να βάλω μπρος αυτή την σειρά κειμένων, ήξερα ότι θα κολυμπήσω σε ταραγμένα, βαθειά κι αχαρτογράφητα νερά. Στα τόσα χρόνια που μελετώ Ιστορία, πρώτη φορά βρέθηκα μπροστά σε τόσο πολλές αλληλοσυγκρουόμενες, διαστρεβλωμένες και ψευδείς πληροφορίες, πολλές από τις οποίες είναι τόσο εμφανώς κατασκευασμένες ώστε βγάζουν μάτια.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα εξώφθαλμα κατασκευασμένου πειστηρίου είναι το κείμενο του ιερέα τού Μελιγαλά Παναγιώτη Παπαδόπουλου, το οποίο παρέθεσε εδώ ανώνυμος σχολιογράφος, αλιεύοντάς το από το βιβλίο τού συνταγματάρχη Ηλία Θεοδωρόπουλου “Η πηγάδα του Μελιγαλά”.  Σύμφωνα με τον Θεοδωρόπουλο, όμως, πρόκειται για “ακριβές αντίγραφον, του ευρισκομένου εις χείρας τού Δημητρίου Παπαδοπούλου, υιού του εις Κύριον αποδημήσαντος Ιερέως Παπαδοπούλου, δακτυλογραφημένου κειμένου συνταχθέντος υπό του ιδίου του Ιερέως, κατά την βεβαίωσιν του υιού του”. Δηλαδή, εν έτει 1945, ο παπάς του χωριού πήρε μια γραφομηχανή και δακτυλογράφησε με τα χέρια του, εις άπταιστον και αλάνθαστον καθαρεύουσαν το κείμενό του, αντί να πάρει ένα κομμάτι χαρτί κι ένα μολύβι; Δύσκολο να το πιστέψουμε. Αλλά, βλέπετε, το χαρτί και το μολύβι πιστοποιούν γραφικό χαρακτήρα, κάτι που δεν συμβαίνει με τις γραφομηχανές.

Η πηγάδα – 6. Η εύγλωττη σιωπή

Μελιγαλάς. Τα μνήματα των “αθώων θυμάτων” σε πλήρη εγκατάλειψη.

Στο προηγούμενο κείμενο έγραψα δυο φράσεις ίσως “φορτωμένες” εκφραστικά αλλά ακριβείς ως προς το περιεχόμενό τους: “Ανακαλύφθηκαν θύματα εκεί που δεν υπήρχαν και γεννήθηκαν ήρωες δίχως να τους έχει γεννήσει μάνα. Φτιάχτηκαν μέχρι και τάφοι με ονόματα που δεν είχαν καμμιά σχέση με τα γεγονότα”. Ένα δείγμα του τι εννοοώ το έδωσα με τον περίφημο τάφο του ανύπαρκτου τετράχρονου. Σήμερα θα πάμε την σχετική συζήτηση λίγο παρακάτω.

Από την επόμενη κιόλας χρονιά των γεγονότων που εξιστορούμε, η αστική τάξη έβαλε μπρος την επιχείρηση εκμετάλλευσης του Μελιγαλά, εντείνοντας την αντικομμουνιστική της προπαγάνδα, προκειμένου να μαντρώσει και να εμψυχώσει τους “εθνικόφρονας” εν όψει του διαφαινόμενου εμφύλιου. Μη ξεχνάμε ότι τα υπολείμματα των ταγματασφαλιτών και οι κάθε λογής δωσίλογοι αναδείχτηκαν σε εξαιρετικούς συμμάχους αυτής της τάξης στον αγώνα της για ανάληψη της εξουσίας.

Η πηγάδα – 5. Η ταυτότητα των νεκρών

Από παντού στον Μελιγαλά: Διαβολίτσι 7 χλμ, Καρνάσι 15 χλμ, Ψάρι 22 χλμ, Πεταλίδι 40 χλμ… Όλως τυχαίως, από τα 21 ονόματα των Τσουκαλέικων, τα 17 ανήκουν σε στρατιώτες.

Το 1945 και ενώ τα σύννεφα του εμφυλίου αρχίζουν να σκεπάζουν την Ελλάδα, ο ιατροδικαστής Δημήτριος Καψάσκης αναλαμβάνει να εξετάσει τα πτώματα που βρίσκονται ριγμένα στην πηγάδα. Πριν συνεχίσουμε, αξίζει τον κόπο να πούμε δυο λόγια γι’ αυτόν τον ιατροδικαστή, ο οποίος υπήρξε πάντοτε ο αγαπημένος τής κάθε εξουσίας.

Κατά περίεργο τρόπο, ο ιατροδικαστής Δημήτριος Καψάσκης (1908-1989) δεν εξέδωσε ποτέ γνωμάτευση η οποία θα στενοχωρούσε την εκάστοτε κυβέρνηση. Για τον Σωτήρη Πέτρουλα βεβαίωσε ότι ο θάνατός του προήλθε από ασφυξία λόγω δακρυγόνων. Για τον Νικηφόρο Μανδηλαρά πιστοποίησε ότι πνίγηκε από ατύχημα, αναγκάζοντας τον Γεώργιο-Αλέξανδρο Μαγκάκη να τον καταγγείλει στο δικαστήριο “διά τας ψευδορκίας και τα άλλα εγκλήματα περί τα έγγραφα που έχει διαπράξει” (Γ.Θ.Κρεμμύδας, “Οι άνθρωποι της χούντας μετά την δικτατορία“, Εξάντας, 1984). Στο πτώμα της Ευγενίας Λιβανού-Νιάρχου παρέβλεψε τους μώλωπες και τα σημάδια πάλης και προσδιόρισε την αιτία τού θανάτου της σε υπερβολική δόση ηρεμιστικών χαπιών. Στο δε τροχαίο ατύχημα που προκάλεσε τον θάνατο του στρατηγού Στέφανου Σαράφη, δεν σημείωσε τίποτε παράξενο, παρ’ ότι η Μάριον Σαράφη βεβαιώνει στο βιβλίο της “Ο στρατηγός Σαράφης όπως τον γνώρισα” ότι κατά την αυτοψία ακούστηκε να λέει πως το αυτοκίνητο “φαίνεται σαν να είχε βάλει στόχο τον στρατηγό”. Οι άριστες σχέσεις τού Καψάσκη με την εξουσία δεν διαταράχθηκαν ούτε κατά την περίοδο της χούντας.

Η πηγάδα – 4. Μετά την μάχη

Αριστερά: Ο δωσίλογος ταγματάρχης των T.A. Παναγιώτης Στούπας – Κέντρο και δεξιά: Η πατρίς, ευγνωμονούσα τους συνεργάτες των κατακτητών, κατασκευάζει προς τιμή τους ηρώα και ανδριάντες…

Λέγαμε χτες ότι ο Μελιγαλάς παραδόθηκε στις δυνάμεις του ΕΛΑΣ το μεσημέρι της Παρασκευής 15 Σεπτεμβρίου 1944 και ότι ο Άρης Βελουχιώτης έφτασε εκεί νωρίς το μεσημέρι τού Σαββάτου 16 του μηνός, οπότε και ενημερώθηκε για τα γεγονότα χωρίς να μπει καθόλου στην πόλη. Βλέποντας ότι όλα είχαν τελειώσει, μάζεψε τα τρία συντάγματα του ΕΛΑΣ και το ίδιο απόγευμα ξεκίνησε για τους Γαργαλιάνους, με σκοπό να καθαρίσει και τις δυνάμεις τού ταγματάρχη Στούπα. Οι ελασίτικες δυνάμεις δεν κινήθηκαν συντεταγμένες αλλά απλώθηκαν από την Ιθώμη  μέχρι την Άνω Τριφυλλία, σαρώνοντας την περιοχή, ώσπου συνέκλιναν στους Γαργαλιάνους.

Στην προσπάθειά τους να ξεφύγουν, οι ταγματασφαλίτες του Στούπα εγκαταλείπουν την βάση τους και κινούνται νότια. Οι ελασίτες τούς καταδιώκουν και, τελικά, καταφέρνουν να στριμώξουν τους περισσότερους απ’ αυτούς στην Πύλο. Όσοι γλιτώνουν από τα πυρά των ανταρτών, οχυρώνονται στο κάστρο της Πύλου, ανάμεσά τους κι ο ίδιος ο Στούπας. Οι ταγματασφαλίτες δεν έχουν ελπίδα να ξεφύγουν και δεν μπορούν να ελπίζουν σε οποιαδήποτε βοήθεια απ’ έξω. Η τελική έκβαση είναι θέμα χρόνου. Πριν ξημερώσει η 20η Σεπτεμβρίου, ο αποκαμωμένος Στούπας αυτοκτονεί. Μετά την Ηλεία, είναι πλέον καθαρή από μιάσματα και η Μεσσηνία. Ο ΕΛΑΣ μπορεί πια να κινηθεί βόρεια για να καθαρίσει και τον υπόλοιπο Μορηά. Τα Τ.Α. του Κουρκουλάκου στην Πάτρα αντέχουν ακόμη…

Η πηγάδα – 3. Η τριήμερη μάχη

Αηδία… Νομάρχης είναι ο δωσίλογος γιατρός Δημήτριος Περρωτής.

Πριν καλά-καλά χαράξει η Τετάρτη 13 Σεπτεμβρίου, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ εκδηλώνουν την επίθεσή τους, παρ’ ότι οι προϋποθέσεις δεν είναι ευνοϊκές. Όπως είπαμε ήδη, οι δυο αντίπαλες παρατάξεις διέθεταν περίπου ίσο αριθμό μαχητών, ενώ είναι γνωστό ότι στις πολιορκίες ο επιτιθέμενος πρέπει να διαθέτει πολλαπλάσιες δυνάμεις για να έχει ελπίδες νίκης. Επί πλέον, ο οπλισμός των ανταρτών είναι και λιγώτερος και κατώτερος εκείνου των αμυνομένων και τα πυρομαχικά που διαθέτουν είναι σαφώς περιορισμένα. Όπως διηγείται ο ελασίτης γιατρός Γιάννης Καναβός, “κάθε σφαίρα, είναι ακριβότερη κι από το χρυσό. Είσαι υποχρεωμένος χίλιες να σφυρίζουν στ’ αυτιά σου και ν’ απαντάς με μία”.

Με τέτοια δεδομένα, οι ταγματασφαλίτες αντέχουν. Η ελασίτικη επίθεση συνεχίζεται όλη την ημέρα αλλά και μέχρι αργά το απόγευμα της επομένης, δίχως αποτέλεσμα. Βέβαια, είναι σίγουρο πως κάποια στιγμή ο ΕΛΑΣ θα επικρατήσει αλλά φαίνεται πως η πολιορκία θα συνεχιστεί μέχρι να φτάσουν ενισχύσεις και πολεμοφόδια. Ήδη στοιχεία τού 11ου συντάγματος του ΕΛΑΣ με τον Άρη Βελουχιώτη είναι καθ’ οδόν προς Μελιγαλά (*).

Η μαύρη πηγάδα του Μελιγαλά

Η διακριτική αποσιώπηση της ταυτότητας των νεκρών αποτελεί συστατικό στοιχείο των «μνημοσύνων» του Μελιγαλά ήδη από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια και συνδέεται με τη γενικότερη στρατηγική βάσει της οποίας επιχειρήθηκε στη χώρα μας η «δικαίωση» του ένοπλου δωσιλογισμού.

Με δυο λόγια: αυτό που συνήθως αποκρύπτει η φιλολογία περί «αθώων θυμάτων» είναι

(α) το ιστορικό γεγονός ότι ο Μελιγαλάς υπήρξε βάση και ορμητήριο των ένοπλων συνεργατών της Βέρμαχτ που το 1943-44 έπνιξαν στο αίμα τη Μεσσηνία και τους γύρω νομούς και

(β) ότι το μακελειό του 1944 ήταν το αποτέλεσμα μιας από τις σκληρότερες μάχες που έδωσε ο ΕΛΑΣ, με εξουσιοδότηση του συμμαχικού στρατηγείου και της κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Ας δούμε όμως τα πράγματα από την αρχή.