Μνημεία βιομηχανικής παρακμής

Του Γιάννη Κιμπουρόπουλου

Οταν βρέχει δυνατά, η παλιά Εθνική Οδός Αθηνών – Κορίνθου, στο ρεύμα προς Αθήνα, στο ύψος της «Χαλυβουργικής» στην Ελευσίνα, γίνεται κανονική λίμνη. Τα αυτοκίνητα μποτιλιάρουν κατά μήκος της μάντρας που περιβάλλει για εκατοντάδες μέτρα την τεράστια βιομηχανική εγκατάσταση, κόβοντας τη δίοδο του νερού προς τη θάλασσα. Αυτό συμβαίνει εδώ και δεκαετίες. Αλλά ουδείς διανοήθηκε ποτέ να διαταράξει τον πάλαι ποτέ παραγωγικό οργασμό της μονάδας που σήμερα πλέον είναι μνημείο βιομηχανικής παρακμής. Οπως, άλλωστε, οι περισσότερες χαλυβουργίες, μεταλλουργίες, τσιμεντοβιομηχανίες που κάποτε προβάλλονταν ως πρέσβεις του ελληνικού μικροϊμπεριαλισμού.

Η «Χαλυβουργική» έχει πεθάνει προ πολλού, πολύ πριν ξαποστείλει με μερικούς μισθούς αποζημίωσης τους τελευταίους εργαζόμενους. Το μόνο που εκκρεμεί είναι η ληξιαρχική πράξη θανάτου της. Η οποία μπορεί να αργήσει πολύ, καθώς ακόμη και το κουφάρι της ίσως αποδειχτεί προσοδοφόρο για τους ιδιοκτήτες της. Ως οικόπεδο, ως σκραπ, ποιος ξέρει, ακόμη και ως κανονικό μνημείο. Ενδεχομένως να «πουλήσουν» στους βιομηχανικούς αρχαιολόγους την πρώτη υψικάμινο που απέκτησε η Ελλάδα μόλις το 1961, σηματοδοτώντας την καθυστερημένη είσοδό της στον βιομηχανικό καπιταλισμό κι αυτή με τεράστιες αναπηρίες και ελλείψεις. Την πρώτη υψικάμινο που υψώθηκε δύο δεκαετίες και βάλε μετά την έκδοση της ομότιτλης συλλογής του Εμπειρίκου.

Κοινωνική Κατάρρευση: Εξουσία, Απληστία και Αφαίμαξη της Φύσης (Mέρος Β΄)

Είδαμε προηγουμένως, ορισμένα παραδείγματα κοινωνιών που υπέστησαν «κατάρρευση», με σημαντικότερο εκείνο της Νήσου του Πάσχα. Είδαμε τις συνέπειες τόσο των περιβαλλοντικών επιπτώσεων από τις αποφάσεις των ανθρώπων που λειτουργούν μέσα σε ιεραρχικά σχήματα, όσο και τον ανταγωνισμό μεταξύ των εξουσιαστών. Έναν ανταγωνισμό που δημιουργούσε μια μεγαλομανία και υπερβολή, οι οποίες εν τέλει λειτούργησαν αυτοκαταστροφικά και για τις ελίτ.

Τα παραδείγματα κοινωνιών ή κοινοτήτων που κατέρρευσαν ασφαλώς και δεν είναι λίγα μέσα στην ανθρώπινη κοινωνική ιστορία, όμως τα συγκεκριμένα που παρουσιάζονται σε αυτή την ενότητα εμφανίζουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον λόγω της πληθυσμιακής πυκνότητας τους και της πολιτισμικής τους «ανάπτυξης».

Στον ελλαδικό χώρο δεν είναι, επίσης, λίγα τα παραδείγματα κοινοτήτων που κατέρρευσαν, όπως εκείνων που ερήμωναν ή καταστρέφονταν από τις αποφάσεις και τις πρακτικές βιομηχανιών. Είτε μέσω της ρύπανσης που επέφεραν στο φυσικό περιβάλλον είτε μέσω της απόλυτης σχέσης εξάρτησης κατοίκου-εταιρείας. Θα αναφέρουμε ένα απλό αλλά ενδεικτικό παράδειγμα. Ένας από τους μεγαλύτερους βιομήχανους στον ελλαδικό χώρο για δεκαετίες ήταν ο Μ. Σκαλιστήρης που δραστηριοποιείτο στην εξόρυξη μεταλλευμάτων. Ολόκληρα χωριά της Κύμης ερήμωσαν κατά τη δεκαετία του ’60 όταν η εταιρεία αποφάσισε να κλείσει τις εξορύξεις στην Εύβοια και να μεταφέρει ή να ενισχύσει τις δραστηριότητες της σε άλλα μέρη όπως Δομοκός, Ελευσίνα, Έβρος, Μαντούδι κλπ.

Κοινωνική Κατάρρευση: Εξουσία, Απληστία και Αφαίμαξη της Φύσης (Μέρος Α΄)

Με τον σχεδιασμό που έχουν, από κοινού, χαράξει οι πολιτικές εξουσίες εξωτερικού και εσωτερικού και την αλλαγή όλων εκείνων των θεμάτων που τους φάνταζαν «κακώς κείμενα», επήλθε η μεταβολή και η ανατροπή των λεγόμενων «κεκτημένων» –αλήθεια, υπάρχουν ποτέ κεκτημένα σε ένα εξουσιαστικό περιβάλλον;– και ορισμένων κοινωνικών δομών που ταράσσουν μεγάλες ομάδες ανθρώπων. Ασφαλώς και δεν είναι η πρώτη φορά που στη σύγχρονη πολιτική και οικονομική ιστορία συμβαίνει κάτι τέτοιο, με ίσως πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αλλαγών εκείνων που πραγματοποιήθηκαν επί Θάτσερ στη Μ. Βρετανία. Η διαφαινόμενη ή για άλλους συντελούμενη κοινωνική κατάρρευση οδηγεί αρκετούς στην ενίσχυση της εκλογικής συμμετοχής, όχι τόσο ως έκφραση μιας κυβερνητικής αποδοκιμασίας, όσο ως τροχοπέδη στην εφαρμογή των μνημονίων σε μια κοινωνία που εμφανίζει σημάδια αποδόμησης. Είναι ουσιαστικά μια συντηρητική, κατά βάση, στάση όπου διαφαίνονται τα χαρακτηριστικά της επιβίωσης και της διατήρησης. Πράγματι, οι κυρίαρχες πολιτικές και οικονομικές ελίτ, έχουν τη δυνατότητα να «μην αφήσουν τίποτα όρθιο» και να κατασπαράξουν τα πάντα. Όπως και το να σχεδιάζουν τα γεωστρατηγικά τους σενάρια με μεγαλύτερη άνεση απ’ ότι παλαιότερα που οι πόλοι εξουσίας ήταν περισσότεροι του ενός.

Η παρατεταμένη και εκτεταμένη εξαθλίωση, που εντείνει τα αδιέξοδα και συνεπώς και τις αυτοκτονίες αποσαθρώνει σταδιακά τον λεγόμενο κοινωνικό ιστό. Έναν ιστό που διατηρούσε τη διαστρωμάτωση και τις αντιθέσεις, αλλά έστω και κατ’ επίφαση παρουσίαζε και εμφάνιζε μια γενικότερη (και όχι γενικευμένη) ισορροπία. Οι έρευνες και οι αναλύσεις κοινωνικών ινστιτούτων επιβεβαιώνουν αυτό που είναι ευδιάκριτο καθημερινά με μια απλή παρατήρηση. Τον περασμένο Μάρτιο, όμως, μια μελέτη που διενεργήθη από ινστιτούτα του Meryland και της Μinnesota και είχε ως έρευνα αναφοράς αυτό που ονομάζουμε «δυτικό πολιτισμό» προέβη σε ορισμένες παρατηρήσεις και επισημάνσεις, που δημιούργησαν αρκετό θόρυβο. Αρχικά, η συγκεκριμένη μελέτη εμφανιζόταν ως μια μελέτη, υπό την αιγίδα της ΝASA και έτσι δημοσιεύθηκε στην Guardian, κάτι που διαψεύστηκε από τη NASA. Η μελέτη η οποία έχει εγκριθεί να δημοσιευθεί στο περιοδικό Ecological Economics, χρησιμοποιεί ένα μαθηματικό μοντέλο με την ονομασία HANDY (Human And Nature Dynamical) και επεξεργάζεται οικονομικά, φυσικά και κοινωνικά δεδομένα. Το συγκεκριμένο μοντέλο έχει χρηματοδοτηθεί από τη NASΑ, σύμφωνα με την Guardian, αλλά η έρευνα διεξάγεται ανεξάρτητα από εκείνη.

Κοινωνική Κατάρρευση: Εξουσία, Απληστία και Αφαίμαξη της Φύσης (Μέρος Α΄)

Με τον σχεδιασμό που έχουν, από κοινού, χαράξει οι πολιτικές εξουσίες εξωτερικού και εσωτερικού και την αλλαγή όλων εκείνων των θεμάτων που τους φάνταζαν «κακώς κείμενα», επήλθε η μεταβολή και η ανατροπή των λεγόμενων «κεκτημένων» –αλήθεια, υπάρχουν ποτέ κεκτημένα σε ένα εξουσιαστικό περιβάλλον;– και ορισμένων κοινωνικών δομών που ταράσσουν μεγάλες ομάδες ανθρώπων. Ασφαλώς και δεν είναι η πρώτη φορά που στη σύγχρονη πολιτική και οικονομική ιστορία συμβαίνει κάτι τέτοιο, με ίσως πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αλλαγών εκείνων που πραγματοποιήθηκαν επί Θάτσερ στη Μ. Βρετανία. Η διαφαινόμενη ή για άλλους συντελούμενη κοινωνική κατάρρευση οδηγεί αρκετούς στην ενίσχυση της εκλογικής συμμετοχής, όχι τόσο ως έκφραση μιας κυβερνητικής αποδοκιμασίας, όσο ως τροχοπέδη στην εφαρμογή των μνημονίων σε μια κοινωνία που εμφανίζει σημάδια αποδόμησης. Είναι ουσιαστικά μια συντηρητική, κατά βάση, στάση όπου διαφαίνονται τα χαρακτηριστικά της επιβίωσης και της διατήρησης. Πράγματι, οι κυρίαρχες πολιτικές και οικονομικές ελίτ, έχουν τη δυνατότητα να «μην αφήσουν τίποτα όρθιο» και να κατασπαράξουν τα πάντα. Όπως και το να σχεδιάζουν τα γεωστρατηγικά τους σενάρια με μεγαλύτερη άνεση απ’ ότι παλαιότερα που οι πόλοι εξουσίας ήταν περισσότεροι του ενός.

Η παρατεταμένη και εκτεταμένη εξαθλίωση, που εντείνει τα αδιέξοδα και συνεπώς και τις αυτοκτονίες αποσαθρώνει σταδιακά τον λεγόμενο κοινωνικό ιστό. Έναν ιστό που διατηρούσε τη διαστρωμάτωση και τις αντιθέσεις, αλλά έστω και κατ’ επίφαση παρουσίαζε και εμφάνιζε μια γενικότερη (και όχι γενικευμένη) ισορροπία. Οι έρευνες και οι αναλύσεις κοινωνικών ινστιτούτων επιβεβαιώνουν αυτό που είναι ευδιάκριτο καθημερινά με μια απλή παρατήρηση. Τον περασμένο Μάρτιο, όμως, μια μελέτη που διενεργήθη από ινστιτούτα του Meryland και της Μinnesota και είχε ως έρευνα αναφοράς αυτό που ονομάζουμε «δυτικό πολιτισμό» προέβη σε ορισμένες παρατηρήσεις και επισημάνσεις, που δημιούργησαν αρκετό θόρυβο. Αρχικά, η συγκεκριμένη μελέτη εμφανιζόταν ως μια μελέτη, υπό την αιγίδα της ΝASA και έτσι δημοσιεύθηκε στην Guardian, κάτι που διαψεύστηκε από τη NASA. Η μελέτη η οποία έχει εγκριθεί να δημοσιευθεί στο περιοδικό Ecological Economics, χρησιμοποιεί ένα μαθηματικό μοντέλο με την ονομασία HANDY (Human And Nature Dynamical) και επεξεργάζεται οικονομικά, φυσικά και κοινωνικά δεδομένα. Το συγκεκριμένο μοντέλο έχει χρηματοδοτηθεί από τη NASΑ, σύμφωνα με την Guardian, αλλά η έρευνα διεξάγεται ανεξάρτητα από εκείνη.

Από τον καταναλωτισμό στην εγκράτεια

Θα ήταν 1985, λίγο πριν, λίγο μετά. Στο μπαρ Βιτόφσκι, στις παρυφές του λόφου Στρέφη, άκουσα μια κουβέντα: Προτιμώ έναν υγιή ηδονισμό από τη μίζερη άρνηση της υλικής ευημερίας. Τη θυμάμαι ακόμη αυτή την κουβέντα· ο άνθρωπος που την έλεγε ήταν διανοούμενος, αντικομφορμιστής, με συγκροτημένη σκέψη. Εξέφραζε με ενάργεια το πνεύμα της εποχής: οι Ελληνες έπλεεαν στην ευημερία και στην προσδοκία, στην ακλόνητη πίστη ότι όλα θα είναι διαρκώς καλύτερα, πίστευαν ότι τα φαντάσματα της φτώχειας χάνονταν μαζί με τις μνήμες της Κατοχής.

Για τα επόμενα πολλά χρόνια η εκτίμηση-προτίμηση του συνομιλητή μου εκπληρώθηκε. Η ελληνική κοινωνία βούτηξε στον ευδαιμονισμό, στην κατανάλωση, στον υλισμό, στην αυτοπραγμάτωση. Βούτηξε βαθιά. Τρεις δεκαετίες αργότερα, διαπίστωσε ότι είχε κολλήσει στον βούρκο του πυθμένα.