Παραμύθι χωρίς τέλος: Οι διαστάσεις του ευρωπαϊσμού ανά τους αιώνες

Ποιές είναι οι διαστάσεις, που συνθέτουν τη σύγχρονη Ευρώπη; Ποιες συνθήκες του παρελθόντος την ανήγαγαν σε ιστορική αναγκαιότητα; Τα ερωτήματα αυτά δεν είναι δυνατό να εξαντληθούν σε ένα σύντομο κείμενο σαν αυτό. Ωστόσο, μπορούμε να θίξουμε έστω κάποιες βασικές παραμέτρους, που επηρέασαν και συνεχίζουν να επηρεάζουν τα στοιχεία εκείνα που συνθέτουν την σύγχρονη αντίληψη για την Ευρώπη.

Η έννοιά της είναι ετεροκαθοριζόμενη, καθώς προέκυψε κυρίως ως σχέση με τον ισλαμικό κόσμο. Εμφανίζεται ουσιαστικά τον 7ο αι., ταυτόχρονα με την εμφάνιση, δηλαδή, του Ισλάμ ως ενοποιητικής δύναμης της Ανατολής. Οπότε, η Ευρώπη προσδιορίζεται ως Δύση. Αντίστοιχες δυνάμεις, βέβαια, είχαν προκύψει ήδη στην αρχαιότητα (με τους περσικούς πολέμους για παράδειγμα), αλλά η γεωγραφική και νοηματική της διάσταση, όπως νοείται σήμερα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι γεννιέται με το αντίβαρο της Ανατολής. Στην αρχαιότητα, μάλιστα, ως τα ρωμαϊκά χρόνια, υπήρχε κυρίως ο διαχωρισμός στον άξονα Βορρά-Νότου. Η θρησκεία και κυρίως τα πολιτιστικά στοιχεία διαμόρφωσαν την ευρωπαϊκή ιδέα από τον Μεσαίωνα και δώθε.

Ακριβώς επειδή αυτά τα στοιχεία θα έπρεπε να ενδυναμωθούν, καθώς ο γεωγραφικός χώρος που σήμερα ονομάζουμε Ευρώπη ήταν εξαιρετικά ετερόκλητος, έγινε προσπάθεια να εντοπιστούν εκείνα που θα της προσέδιδαν χαρακτήρα υπεροχής σε σχέση με την ισλαμική Ανατολή. Κυρίαρχα, λοιπόν, ενωτικά υλικά ήταν ο χριστιανισμός, ο οικουμενισμός και τα υπόλοιπα πολιτιστικά στοιχεία. Πυρήνας και καρδιά του χώρου αυτού είναι αρχικά η Μεσόγειος. Σταδιακά, όμως, κυρίως Ευρώπη θα θεωρείται η δυτική ήπειρος.

Με την εμφάνιση των βασιλείων, κατά τον 9ο αι., η έννοια της Ευρώπης ως συνόλου θα υποχωρήσει προσωρινά. Τον 10ο-11ο αι., την περίοδο της γερμανικής αυτοκρατορίας,[1] η ευρωπαϊκή ιδέα παίρνει θρησκευτικά στοιχεία και συνδέεται με τον ιδεολογικό μετασχηματισμό της Ρώμης σε Ευρώπη κι αυτής με τη σειρά της σε Χριστιανοσύνη. Ο πόλεμος των δύο εκκλησιών, καθολικής και ορθόδοξης, κάνει το ζήτημα της θρησκείας κυρίαρχο, σε βαθμό που απορροφά την έννοια της Ευρώπης. Επί πλέον, οι πληθυσμοί της βόρειας ηπείρου εκχριστιανίζονται. Ο 12ος αι., που επισφραγίζεται απ’ τις σταυροφορίες (οι οποίες είχαν ξεκινήσει ήδη τον 11ο αι.) έρχεται να καθιερώσει το ιδεολόγημα της χριστιανικής κοινότητας. Ωστόσο, για την δυτική Ευρώπη εμφανίζεται το ζήτημα του διαχωρισμού κράτους και θρησκείας, που το Βυζάντιο είχε αποσοβήσει.

Ο διαχωρισμός αυτός, που συνδέεται με αντιδράσεις στο φεουδαρχικό σύστημα της Δύσης, έφερε τις πρώτες πόλεις που οργανώνονται ως νέου τύπου αστικά κέντρα κατά τον 13ο-14ο αι. και δημιουργούν νέες οικονομικές δυνάμεις, όπως αυτές των εμπόρων και των τραπεζιτών. Το διάστημα αυτό προετοιμάζει την λεγόμενη Αναγέννηση. Έτσι, ενώ στην αρχαιότητα η Ευρώπη είχε γεωγραφικό χαρακτήρα, κατά το Μεσαίωνα πήρε τη μορφή πολιτισμικού ιδεολογήματος και πολιτικής χρησιμότητας, ενώ στην Αναγέννηση και τους νεότερους χρόνους κατέληξε να εκφράζει την «ενιαία ευρωπαϊκή ταυτότητα».

Η νεώτερη Ευρώπη, δεν μένει στραμμένη στον εαυτό της, αλλά θέλει πλέον να επεκταθεί παντού· μεταμορφώνεται σε επιθετική δύναμη, που επιδιώκει να κατακτήσει όλον τον κόσμο, προκειμένου να τροφοδοτηθεί. Όπως αναφέρουν οι Μορέν-Κερν: Η Γη έπαψε να είναι το κέντρο του κόσμου και η Ευρώπη έπαψε να είναι το κέντρο της Γης.

Πλέον, η ιδέα της Ευρώπης αναπτύσσεται και αυτονομείται. Οι πόλεμοί της δεν γίνονται από πιστούς ενάντια σε απίστους, αλλά από πολιτισμένους ενάντια στους άγριους του λεγόμενου Νέου Κόσμου που «ανακαλύφθηκε». Παίρνει τη μορφή της επικράτησης του πολιτισμού ενάντια στη φύση. Όλες οι επιστημονικές εφευρέσεις και οι τεχνολογικές καινοτομίες εξυπηρέτησαν την κατακρεούργηση κάθε φυσικού και άγριου μέρους του πλανήτη. Το ξύπνημα αυτής της νέας Ευρώπης υπήρξε συνώνυμο της εκμετάλλευσης και της καταστροφής. Οι κανόνες του εμπορίου, των νέων αγορών και των τραπεζικών κολοσσών ορίζουν το τί είναι ηθικό στον «Νέο Κόσμο». Οι άγριοι γνωρίζουν νέους τρόπους θανάτου: νέες ασθένειες, νέες μορφές πολέμου και εξουσιαστικές δομές καταπίεσης και εξευτελισμού. Οι πιο πολυχρησιμοποιημένες λέξεις απ’ τα λεξικά της Ευρώπης είναι ιμπεριαλισμός και αποικιοκρατία. Πλέον, αποτελεί ένα πολιτιστικό μοντέλο· τον νεωτερικό τρόπο ζωής.

Από την Αναγέννηση ως τον 19ο αι. κυριαρχεί η τάση να ενοποιηθεί πια πολιτικά η Ευρώπη. Γίνεται, πλέον, ένα σκιώδες όραμα. Στην περίοδο του λεγόμενου Διαφωτισμού το όραμα αυτό εκφράζεται πολιτικά, όχι πλέον μέσω των βασιλείων, αλλά των δημοκρατιών, όχι μέσω των αυτοκρατοριών, αλλά μέσα από τα εθνικά κράτη. Νέες έννοιες εμφανίζονται: οικουμενικότητα, ομοσπονδία, κοσμοπολιτισμός και διεθνισμός, που δίνουν άλλη βαρύτητα στην ευρωπαϊκή σκακιέρα, πέφτοντας, ωστόσο πάνω σε φαινομενικά αντίθετες έννοιες, όπως εθνικισμός και ρομαντισμός.

Οι αντικρουόμενες δυνάμεις που εμπεριέχει θα πρέπει να βρουν τρόπο να συνυπάρξουν. Καλλιεργούνται έτσι οι γνωστοί μύθοι για την κοινή ευρωπαϊκή κληρονομιά. Η γαλλική επανάσταση και ο Διαφωτισμός παρείχαν τα στιβαρά θεμέλια αυτής της νέας Ευρώπης: τη λογική, τον ανθρωπισμό, την πρόοδο και την επιστήμη. Δεν ήταν μικρή και η συμβολή του προτεσταντισμού. Τα αιτήματα για ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα σαρώνονται απ’ τους ναπολεόντειους πολέμους. Στις αρχές του 19ου αι. με την ήττα του Ναπολέοντα, αναδύονται οι Μεγάλες Δυνάμεις, που αρχίζουν να θέτουν τα θεμέλια της ομοσπονδιακής Ευρώπης που τους ταιριάζει. Στα μέσα του αιώνα, κυριαρχεί η πολιτική που θέλει να καταπνίξει κάθε επανάσταση, πλην της λεγομένης βιομηχανικής και η επικράτηση του φιλελευθερισμού. Τα εθνικά κράτη αναζητούν τρόπους να συνυπάρξουν με την ευρωπαϊκή ιδέα. Η εθνικιστική ιδεολογία κυριαρχεί στον 19ο αι., αλλά παράλληλα διαμορφώνεται και το πολιτισμικό ιδεώδες που εκφράζει ο ευρωκεντρισμός. Ο λευκός ευρωπαίος έρχεται να κατακτήσει, να «εξανθρωπίσει» και να εκπολιτίσει τον κόσμο. Σ’ αυτή τη βάση αναπτύχθηκαν και η Κοινωνιολογία και η Ανθρωπολογία. Η Ευρώπη απέκτησε στον 19ο αι. ιστορική διάσταση. Η ευρωπαϊκή παράδοση εφευρέθηκε αναδρομικά, απλώνοντας τις ρίζες της ως την αθηναϊκή δημοκρατία.

Ωστόσο, ο 20ος αι. ήρθε, για να σαρώσει τις παλιές βεβαιότητες –την αποικιοκρατία και τις αυτοκρατορίες–, ισχυροποιώντας τα εθνικά κράτη. Οι νέες αντιπαλότητες γέννησαν τις παγκόσμιες ανθρωποσφαγές μέσα στα σύνορα της Ευρώπης, που έμειναν στην ιστορία ως δύο παγκόσμιοι πόλεμοι. Νέες αντιπαλότητες και νέα μπλοκ εξουσίας προέκυψαν. Η ευρωπαϊκή ιδέα ξέπεσε μπροστά στα τρόπαια που έστηναν οι εθνικισμοί, προσπαθώντας να εξομοιώσουν τελείως διαφορετικούς πληθυσμούς. Η ιδέα της Ευρώπης κατέληξε να εκφράζεται μέσα από τον φασισμό και τον αντισημιτισμό, που επιδίωκαν την ανάδειξη ενός υπέρτερου πολιτισμού με παγκόσμια ιστορική αποστολή. Η ιδέα του ξεχωριστού λαού, που θα επέβαλε σε όλο τον κόσμο την ανωτερότητά του, δεν ήταν απαραιτήτως αντίθετη με την ευρωπαϊκή.

Μετά το τέλος και της δεύτερης παγκόσμιας ανθρωποσφαγής, η ιδέα του ευρωπαϊσμού επανήλθε ως αντίβαρο στην εθνική ιδεολογία και εξέφρασε την ανάγκη συνεργασίας σε διεθνές επίπεδο. Στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ο αμερικάνικος πολιτισμός αποτέλεσε τη βάση και για τον ευρωπαϊκό και η γηραιά ήπειρος χωρίστηκε με νέο τρόπο σε Ανατολή και Δύση. Η Ευρώπη ήταν πλέον ένα νέο οικονομικό εγχείρημα συνένωσης, με πρωταγωνιστές πολιτικούς, βιομήχανους, τραπεζίτες και στρατιωτικούς, που δεν απέβλεπε αρχικά στην χάραξη κοινής ευρωπαϊκής πολιτικής. Μέσα από σύμβολα και θεσμούς απέκτησε σταδιακά πολλαπλές διαστάσεις, κοινωνικές και πολιτικές. Εμφανίζονται όροι, όπως ενοποίηση, ολοκλήρωση και κοινότητα. Με το τέλος του 20ου αι. και τις αρχές του 21ου, η ιδέα της Ευρώπης περιλαμβάνει ένα μείγμα κοσμοπολιτισμού και τεχνοκρατισμού. Ο ευρωπαίος πολίτης συμπυκνώνει εθνικιστικά, σε συνδυασμό με οικουμενικά στοιχεία.

Το αίνιγμα, που τους προηγούμενους αιώνες έφερε τις μεγάλες ανθρωποσφαγές στην Ευρώπη και αιματοκύλησε τον πλανήτη, φαίνεται τώρα να λύνεται με τον παλιό παραδοσιακό τρόπο, που εφήρμοζαν οι παλιές αυτοκρατορίες: δημιουργία μιας συγκεντρωτικής και απολυταρχικής ευρωπαϊκής ένωσης, που θα διατηρεί υπό την σκέπη της πολλά μικρά και ανίσχυρα ευρωπαϊκά κράτη. Η άνοδος των ακροδεξιών και φασιστικών παρατάξεων, που ξεφυτρώνουν μέσα από τις δημοκρατικές διαδικασίες, έρχεται να επιβεβαιώσει τον αληθινό χαρακτήρα της Ευρώπης, που θάφτηκε άρον-άρον κάτω απ’ το χαλί, μετά την πτώση του Χίτλερ. Το ζήτημα για τους εξουσιαστές είναι ποιος θα είναι ο κεντρικός μπαμπούλας-κράτος, ποια θα είναι η καρδιά και το μυαλό της, που θα κινεί τα μικρά ανίσχυρα κρατίδια-επαρχίες, από τη στιγμή μάλιστα που η Ευρώπη δεν είναι προ πολλού ο ρυθμιστής του κόσμου.

Για μας βέβαια, όλα τα παραπάνω δείχνουν τα πολλά πρόσωπα που φέρει η κυριαρχία, η οποία αναδιπλώνεται και συνεχίζει με νέες δυνάμεις την πορεία του ολοκληρωτισμού. Τα σχέδια της παγκόσμιας διακυβέρνησης, όσο κι αν μεταμορφώνονται, μένουν στα ίδια ζητούμενα. Οι εκλογές του 2014 ανέδειξαν την εκ νέου άνοδο της ακροδεξιάς στον ευρωπαϊκό χώρο. Ωστόσο, θα τολμήσουμε να κάνουμε μια παρατήρηση άλλου τύπου από τις ρητορείες περί δημοκρατικού ελλείμματος.

Η ευρωπαϊκή ακροδεξιά μεταλλάσσεται· δεν εκφράζει πλέον τον ακραίο εθνικισμό που αντίκειται στους εθνικισμούς των υπολοίπων κρατών, αλλά ενοποιείται. Μοιάζει να συνδυάζει τον ευρωπαϊσμό με τον εθνικισμό σε ένα νέο μείγμα, όπου όποιος δεν είναι ευρωπαίος θα μπορούσε να θεωρηθεί «βάρβαρος» (κατά το πας μη Έλλην βάρβαρος) και άρα εχθρικός προς την ευρωπαϊκή ιδέα. Επομένως, δύο έννοιες φαινομενικά και ιστορικά ενδεχομένως αντιφατικές θα μπορούσαν να συνταιριάσουν, προκειμένου να δώσουν μια άλλη διάσταση στο σκληρό πρόσωπο της κυριαρχίας.

Οι πόλεμοι που γίνονται για τα ευρωπαϊκά σύνορα (όπως αυτός της Ουκραϊνίας), ο ευρωπαϊκός στρατός, η κοινή ευρωπαϊκή οικονομία και νομοθεσία, που πάση θυσία επιδιώκει να ομογενοποιήσει ο,τιδήποτε διαφορετικό εκφράστηκε και αναπτύχθηκε για αιώνες στον γεωγραφικό αυτό χώρο, συντείνουν να αναδείξουν μια τέτοια διάσταση. Την βίαιη, δηλαδή, ισοπέδωση στο εσωτερικό της από τη μια και την επιθετική καταστροφική πολιτική της απέναντι σε οποιαδήποτε διαφορετική νοοτροπία από την άλλη. Η βίαιη απώθηση των ανθρώπων, που χαρακτηρίζονται λαθρομετανάστες και εντάσσονται αμέσως-αμέσως στην κατηγορία του αριθμού, την έχει αναδείξει ουκ ολίγες φορές, με τραγικά αποτελέσματα. Τα πολύνεκρα ναυάγια το επιβεβαιώνουν.

Όλα αυτά τα τεχνητά σύνορα και οι κατασκευασμένες ιδέες ενοποίησαν τους τελευταίους αιώνες τον χώρο που σήμερα ονομάζεται Ευρώπη, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση ενός κοινού παρελθόντος. Το αντίθετό της, βέβαια, από την άλλη, δεν είναι τα εθνικά κράτη, καθώς αυτά αποτελούν το κύτταρο του ευρωπαϊκού σώματος. Ως πραγματικά αντίπαλη ιδέα μπορεί να λειτουργήσει η παντελής έλλειψη κάθε εξουσίας, κάθε κράτους και η θέαση του κόσμου ούτε σαν τραγωδία ούτε σαν φάρσα, που επαναλαμβάνεται, αλλά ως μια φυσική εναλλαγή, όπου η ελευθερία καταργεί τον χρόνο και φέρνει μπροστά μας τη γη ως ένα αέναο σύνολο, που μεταμορφώνεται, συμπυκνώνεται και ξεσπάει σε νέα παιγνίδια.

σύντροφοι για την Αναρχική απελευθερωτική δράση

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
James Joll, Η Ευρώπη, 1870-1970
Σταμάτης Παντίδης & Γιώργος Κων. Πασιάς. Ευρωπαϊκή διάσταση στην εκπαίδευση- όψεις, θεωρήσεις, προβληματισμοί.
Marc Mazower, Σκοτεινή ήπειρος, ο ευρωπαϊκός εικοστός αιώνας.

_________________

Ο πρώτος αυτοκράτορας της δυτικής Ευρώπης μετά τους Ρωμαίους, ο Καρλομάγνος, δημιούργησε το Βασίλειο των Φράγκων, που επιδιώκει από το 800 και μετά να γίνει πρώτη ευρωπαϊκή δύναμη. Το βασίλειό του, όμως, χωρίστηκε από τους διαδόχους του στο γαλλόφωνο Δυτικό Βασίλειο των Φράγκων και το γερμανόφωνο Ανατολικό Βασίλειο των Φράγκων. Στις 2 Φεβρουαρίου του 962 ο Όθων Α΄ στέφεται στη Ρώμη πρώτος αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους.